Umar Xayyom va Isfaxon astronomik rasadxonasi Nasriddin Tusiy va uning Maragidagi observatoriyasi tarixi Исполнитель

Umar Xayyom va Isfaxon astronomik rasadxonasi Nasriddin Tusiy va uning Maragidagi observatoriyasi tarixi.

 Reja:

1. XI asrda Umar Xayyom va Isfaxon astronomik rasadxonasi.
2. XIII asrda Nasriddin Tusiy va uning Maragidagi observatoriyasi.
3. Umar Xayyom - astronom

XI asrning mashhur shoiri, faylasufi, matematigi va astronomi Umar Xayyom 1048 yilda Xurosonning Nishoiur shahrida mayda hunarmand oilasida dunyoga ksldi. Dasglab u Balxda o`qidi va o`smirlik yillarida Movarounnahrga kslib, Buxoro va Samarqapdda ishladi. Uning to`la ism- sharifi G’issiddin Abo`lfatx Umar ibn Ibrohim al-Xaysmi an- Naysaburiy (Nishopuriy) dIr. U yoshliqda Xuroson sultoni Malikshohning vaziri Nizomulmulk bilan birga o`sdi va u bilan yaqin do`st tutindi.

Maktabda o`qib yurgan kezlaridayoq, Xayyom shoirona tabiagi va o`tkri zehnliligi bilan bo`lajak vazirda o`ziga nisbatan chuqur hurmag uyg’otgan edi.

Dunyoga mashxur ruboyilar mualifining olim sifatida eng katta xizmati matematika sohasidir. U algebrada uchinchi darajagacha , bo`lgan tenglamalarni geometriyaga boglab yochishni sistemali ravishda o`z asarlarida basn kildi. Nishopurlik bu ulug matsmatik «Evklid kitoblarining kiyin pustulatlariga izoxlar» yozib u postulatlardagi ayrim xollarni umumlashtirishga va mukammallashtirishga harakat kildi.

"Algebra va almuqobala masalalarining isbotlari haqida" deb atalgan Xaysmning matematik asari, asosan, uchnnchi darajshsh tenglamalarni yochishga qaratilgan bo`lib, olim bunday tsnglamalarni yochishda konus kesimlari nazariyasidan Keng foydalanadi. »

Ayniqsa, Xayyomning astronomiya soqasidat faoliyatn diqqatga sazovor bo`lib, u mazkur soqadagi yutuqlarni Marv va Isfaxon rasadxona!1arida ishlab yo`rgan pantlarida qo`lga Kiritdi. Isfahondagi astronomik rasadxona 1076 yili Xayyomning iltimosiGa ko`ra, Malikshoh gomonidan qurdirilgan edi. Mazkur rasadxonaga Umar Xaysm to 1092 yilgacha, yani Malikshohning vafotiga qadar rahbarlik qildi. Oqibagda olim o`z astronomik ko`zatishlari asosida "Maiikshohnin! astronomik jadvallari" ("Mag’tikshoh ziji") ni yozdi. "Malikshoh ziji"ning bir nusxasi Parij Milliy kutubxonasida saqlanmoqsa. Bu "zij" da Quyosh, Oy va boshqa sayyoralarning harakatiga hamda ularga tegishli malumotlardan tashqari, yana yo`zga yaqii ravshan yuldo`zlarning koordinatalari keltirnlgan.

Buyuk shoiriing astronomiyaga qo`shgan boshqa bir katga hissasi kalendarning islohiga tegishlidir.

Keyinchalik Qussh hijriy (yoki shamsiy xijriy) kalsndari nomi bilan tanilgap, Xaysm to`zgan ushbu kapendar o`zoq tarixga ega bo`lib, uning kelib chiqishida qadimiy yozdigerd III kapendarinish erasining (boshi 632 yilning 16 iyuniga to`»ri keladi) tasiri katga bo`ldi. Kalendar' erasining boshi hisoblangan bu kun Eronda Sosoniylar sulolasining’ oxirgi nodshosi Yozdigerd III ning taxtga o`tirish vaqti bilan bogliqdir. Yozdigerd III kalendarida yil 12 oydai iborat bo`lib, dastlabki II oyi 30 kundan, 12-si esa 35 kunli edi. Binobarin, bu solnomada yilnyng o`rtacha o`zunligi 365 kunga teng qilib olingan edi.