Islom dinida go`zal hulqlar va vafo Исполнитель

Islom dinida go`zal hulqlar va vafo.

Axloq ـ ijtimoiy hodisa. U insonlar o`rtasidagi munosabatlar mahsuli. Jamiyatda yolg`iz bir insonning axloqli bo`lishi etarli emas, zero axloq kishilar o`rtasidagi munosabatlarning eng muhimi, eng e`tiborlisidir. Islom dini ta`limotiga ko`ra jannatga kirish go`zal axloqli kishilarga nasib etadi. Har bir inson go`zal axloqlarni bilishi, o`rganishi, odatga aylantirishi, amaliyotga tadbiq etishi, hayotining har   lahzasi, har sohasida amal qilishi kerak.

Qur`oni Karimda ham odamlar go`zal, yaxshi, ezgu amallar qilishga buyuriladi. Solih amallar kishilarga faqat naf keltiradi. YAxshi amallar deyilganda ilm o`rganish, namoz, zakot, ro`za kabi farz amallarni ado etish, qodir bo`lsa hajga borish, omonatga xiyonat qilmaslik, yolg`on so`zlamaslik va xayrli ishlar qilish tushuniladi. Go`zal va xayrli ishlar bilan bir qatorda inson yomon hulqlarni ham bilishi va ulardan saqlanishi lozim. Islom dinining maqsadi ham yomon axloqdan holi, yaxshi huqli insonni shakllantirishdir. Inson o`zida ijobiy fazilatlarni shakllantirib borishi uchun eng avvalo o`z nafsini poklashi lozim. Qur`oni Karoimda: «Qad aflaha man zakko (ءلى اץ : 14 oyat) – Darhaqiqat, kufru isyondan pok bo`lgan kishi najot topadi», va yana: «Qad aflaha man zakkoho. Va qad xoba man dassoha (SHams: 9-10 ) – Darhaqiqat, uni (ya`ni, o`z nafsini ـ jonini imon va taqvo bilan) poklagan kishi najot topadi. Va u (jonni fisq – fujur bilan) ko`mib xorlagan kimsa nomurod bo`ladi», - deyiladi. Imom G`azzoliy aytganidek, agar inson nafsining yomon jihatlaridan himoyalanmagan bo`lsa, unga egallagan ilmidan naf bo`lmaydi. Nafsini isloh qilolmagan kimsa dunyo va oxiratda afsus chekib, zalolatga qoladi. Ziyon va muvaffaqiyatsizlikka uchrab, imkoniyatini boy beradi.

Musulmon kishi uchun eng asosiy narsa – Allohdan qo`rqish, taqvo va xush axloqli bo`lishdir. Axloq – odobli insonning ishlari yurishadi, odamlar bilan munosabatlari yaxshi yo`lga qo`yiladi, atrofdagilarga foydasi tegadi, o`zi va o`zgalar baxtli yashashlariga sababchi bo`ladi. Axloqini isloh qilib, yaxshi ishlarga odatlanmagan inson  o`zining va boshqalar xafagarchiligiga, jamiyat osoyishtaligining buzilishiga sababchi bo`lib, notinchlik va kelishmovchiliklarni keltirib chiqaradi.

Go`zal axloq – odillik, adolatlilikdir. Jamiyat munosabatlarining hamma jabhasida adolat bilan ish yuritish odatiy holga aylanishi lozim.

YAxshi hulqlar qatoriga yana sabr va sabot ham kiradi.

Sabr – qanoatning nima ekanligini talabalar timsolida ko`rish mumkin. Masalan, sessiya yaqinlashib kelayapti, imtihon va yakuniy nazoratlarga puxta tayyorgarlak ko`rish kerak. Lekin atrofda yosh – yalanglar sayr – tomosha bilan, kimlardir futbol va boshka o`yinlar bilan band. Talabaning ham ular qatorida bo`lgisi keladi, ammo u sabr bilan dars tayyorlashi kerak. Dars mashaqqat, ilm egallash qiyin. Lekin u muvaffaqqiyatlar garovi. Kelgusida etuk inson bo`lish uchun zarur.

Har qanday jangu jadalda ham sabr – qanoat kerakdir. Hayotda zafar quchmoq uchun Qur`oni Karimda ikkita shart ko`rsatiladi. Ulardan biri taqvo, ikkinchisi sabrdir.

Taqvo nima ? Allohdan qo`rquvchi, ehtiyotkor, parhezkor, hisob – kitobli, gunoh – haromdan saqlanuvchi, qochuvchi inson taqvoli hisoblanadi. Taqvo jannatga yo`l ochadi, zafar qozonishning sharti hamdir.

Sabr nima ? Sabr - inson qasd qilgan narsasini qo`lga kiritish vositasi. Sabrning o`zi achchchiq bo`lsada, natijasi shirindir.

Go`zal hulqlardan yana biri – marhamatdir. Professor M.A. Jo`shon istilohiga ko`ra bu tushunchaning mazmuni rahmdillikdir, o`zgalarga achinish tuyg`usidir. Hadisda keltirilishicha «Kimki boshqalarga marhamatli bo`lmas ekan, u ham marhamat ko`rmaydi», ya`ni inson Allohdan qilmishiga va fe`l – atvoriga ko`ra jazo yoki mukofat oladi. Hudoning rahmu shafqatidan umidvor va jazosidan qo`rquvchi inson rahmli va marhamatli bo`lishi kerak. Imom ibn Ismoil al – Buxoriy «Al - adab al - mufrad» kitobida rivoyat qilinishicha, Payg`ambarimiz (s.a.v.) shunday deganlar: «Rizqi keng va farovon bo`lishini va hayoti uzoqqa borishini yaxshi ko`radigan kishi qarindoshlaridan o`zini uzmasin.» [1]

Hadislarda aytilishicha marhamatli inson avvalo o`z himmatini yaqin qarindoshlariga ko`rsatishi kerak. Ammo Alloh yaratgan barcha maxluqotlarga ham marhamatli bo`lishi kerak. Payg`ambarimiz (S.A.V.)dan rivoyat qilinishicha, bir axloqi yomon ayol yo`lda kelayotib, chanqagan, ehtiyotlik bilan quduqqa tushib suv ichgach, tashqariga chiqib ko`rsaki, bir it toza chanqaganidan tili osilib ketgan, issiqda yurishga madori etmay qolgan. Ayol bu holni ko`rib, yana quduqqa tushgan va oyoq kiyimida suv olib chiqib, itni sug`organ. Ayolning bu ishi Allohning mag`firatiga, avf etishiga, jannatga kirishiga sabab bo`lgan. Bu hadisda e`tiborga molik bir jihat bor. Ma`lumki it islom dinida eng iflos jonivor hisoblanadi. Uning nafaqat og`zi, hattoki nafasi tekkan ne`mat haromdir.  SHunga qaramay ayolning itga nisbatan marhamati Allohga g`oyat ma`qul bo`lgan.

Zaruratsiz it boqish Payg`ambarimiz (s.a.v) tomonidan ta`qiqlangan. Abu Hurayra (r.a)dan rivoyat qilingan hadisi sharifda shunday deyiladi: «Kimki chorva, ov yoki ekindan boshqasi uchun it saqlasa, u har kuni o`z ajridan bir qirotdan mahrum bo`ladi» (Buxoriy, Muslim rivoyatlari). «Sunan Nasoiy» kitobida it bor uyga farishta kirmasligi aytilgan.

Payg`ambarimiz (s.a.v) shunday deganlar: «Agar itlar ham (Insonlar kabi) bir jamoa bo`lmaganlarida edi, ularning o`ldirilishlariga amr bergan bo`lar edim» (Abu Dovud, Termiziy rivoyatlari). Qur`oni Karimda ham «Erda sudralib yurgan har bir jonivor, osmonda qanot qoqayotgan har bir qush xuddi sizlar kabi (Bizning qo`l – ostimizdagi) jamoalardir» (An`om surasi 38 - oyat). Bu oyat mazmuniga ko`ra insonlar jamiki maxluqotlarga shafqat bilan munosabatda bo`lishi kerak.

Boshqa tarafdan itga nisbatan salbiy munosabatning sababi nima ? Nemis olimi Gerartfentesmarning it boqishning zararlari haqida bergan ilmiy ma`lumotiga ko`ra «Ko`pchilik it boquvchilar o`z qo`llari bilan o`zlarini halokatga olib borganliklarini anglab etmaydilar.

CHunki itlarda mavjud bo`lgan sektor qurti xafli kasalliklarga sabab bo`lmoqda. Itlardan yuqadigan bu xavfli kasallik insonlar hayoti uchun juda xatarlidir. Hozirgi kungacha bu kasallikni qanday davolash usullari aniqlangan emas. Olimlar bu kasallikka qarshi kurashning eng to`g`ri yo`li deb, itlardan uzoqroq yurish, itlarni ham nazorotda tutib turishni aytmoqdalar».[2] Itlardan yiroq bo`lish lozimligi Payg`ambarimiz (s.a.v) tomonidan bejiz taviya etilmagan.

YAna shunga e`tibor qaratmoq lozimki shafqatsiz inson Allohning marhamatiga sazovor bo`la olmaydi. Bu fikrning dalili sifatida shunday rivoyat keltiriladi: Bir ayol mushukdan g`azablandi. Mushuk qaysidir qilmishi tufayli ayolning nafratiga duchor bo`ldi. SHunda bu ayol mushukni qamab qo`yib, ovqat ham bermagan, qo`yib ham yubormagan. Oqibatda mushuk qamalgan joyida azoblanib, ochlikdan o`lgan. Alloh u ayolni jahannamga solgan.

Mehr – muruvvatli bo`lish haqida Qur`oni Karimda ham ta`kidlangan. Baqara surasida shunday deyilgan: «Bir – biringizga fazlu muruvvat qilishni unutmang. Alloh nima qilayotganingizni ko`rib – bilib turadi» (2:237).

YUqorida ta`kidlab o`tganimizdek, mehr – muruvvat eng avvalo yaqin qarindoshlardan boshlanishi kerak. «Buning (ne`matlarning) evaziga men faqat yaqinlaringizga mehr – muruvvatli bo`lishingizni talab qilaman» (SHuaro surasi 23 - oyat).

Go`zal axloq ko`rinishlaridan yana biri vafodir. Buyuk vatandoshimiz, g`azal mulkining sultoni Alisher Navoiy «Vafosizda hayo yo`q», - deb bejiz aytmagan. Vafo, bu – bergan so`ziga sodiqlik, o`z axdidan qaytmaslik, sadoqatning amalda namoyon bo`lishi, omonatga hiyonat qilmaslikdir.

Vafo tushunchasiga eng sodiq olim, muhaddislar sultoni Imom Ismoil al – Buxoriyning mislsiz xizmatlari butun islom olamida mashhurdir.Bu buyuk alloma Rasululloh (s.a.v)dan hadis qaysi shaxslar orqali etib kelganligini taxlil qilib, ularning nomlarini izchil bayon qilgan.

Payg`ambarimiz Muhammad (s.a.v) shunday deydi: «Ishonchli bo`lmaganda imon yo`q, axdiga vafo qilmaganda diyonat yo`q».[3] Iymon – e`tiqodli kishilarning asosiy fazilatlaridan biri axdga vafodir. Vafodor kishi kek saqlamaydi.

Rasululloh (s.a.v) aytadilar: «Senga ishonganning ishonchini oqla, senga hiyonat qilsalar ham sen hiyonat qilma».[4] Vafoli inson oq ko`ngil, xayrixoh bo`ladi. «Birodariga to`g`ri yo`lni bila turib, boshqa yo`lni ko`rsatish - hiyonat»[5]dir.

Islom dinida eng avvalo kishi dilidagi niyat ko`proq ahamiyatga ega. SHuning uchun «Kishi va`dasini bajarishga urinsa- yu, imkon topa olmasa guknoxkor bo`lmaydi»[6].

Vafo va hiyonat orasida juda nozik chegara mavjud bo`lib, «Qavmga bosh bo`lgan kishi Allohdan so`raganida yolg`iz o`zi uchun so`ramasin. Agar shunday qilsa qavmiga hiyonat qilgan bo`ladi»[7], - deyiladi hadisda.

Islom ma`naviy ta`limotida oila qurish ham savob hisoblanadi. Maxmud As`ad Jo`shon yozishicha bir taniqli olim kishi qo`shnisinikiga tashrif buyurib, kelishidan murod ularning qiziga uylanmoqchi ekanini aytibdi. Xonadon sohiblari bu gapdan juda taajjublanibdilar. CHunki ularning qizlari majruh, ikki oyog`i shol ekan. Agar bu qiz sog`lom va chiroyli bo`lganida, uning haridorlari ko`p bo`lar edi. Lekin majruh qizga kim ham sovchi qo`yar edi ?

Olim kishi o`z so`zida qat`iy turib olgach, ota – ona noiloj rozi bo`lishibdi. Bo`lajak kuyov «shu majruh qizga uylanib, uning ko`nglini ko`tarib, savob qozonay», - deb uylangan ekan. Uylanish, bir tarafdan, ko`ngil istagi,  ikkinchi tarafdan savobdir.

Axdiga vafodorlik musulmonning asosiy fazilatidir. M. A. Jo`shon hikoya qilishicha Abdulloh ibn Muborak Tarsus deb nomlangan joyga jihodga keladi. U qurollangan Rum askari bilan to`qnashib, ikkovlari uzoq olishadilar, lekin hech birlari engilmaydilar. SHunda Abdulloh dushmanidan ibodat uchun muhlat so`raydi. Uning muholifi ham ibodat qilishiga rozi bo`ladi.

Abdulloh daradan oqayotgan suvdan tahorat olib, ibodat bilan mashg`ul bo`libdi. Dushman askari ham o`z e`tiqodiga ko`ra ibodat bilan  mashg`ul bo`libdi. Abdulloh namozni tugatib, duo qilar ekan, o`zicha «SHu odamni hech otdan ag`dara oladim, endi u otdan tushgan , bostirib borib, uni o`ldirsam», - deb o`ylabdi. SHunda uning yodiga quyidagi  oyati karima kelibdi: «Axdga vafo qilinglar. Zero axd – paymon (Qiyomat kuni) ma`sul bo`linadigan ishdir» (Isro: 24 - oyat). Demak, inson so`z berdimi, so`zida turmog`i kerak.

Abdulloh bu oyat mazmunidan ta`sirlanib, yig`lay boshlabdi. Dushman askari esa bu yig`iga juda hayron bo`libdi va:

- Ha , o`liming yaqinlashganini bilib yig`layapsanmi, - debdi.

- Robbim meni sen tufayli yig`latdi, - debdi Abdulloh.

- Nega, qanday qilib ?

- Men duo qilayotgan edim, sening ustingga hujum qilish istagi tug`ildi. Alloh menga «Axdga vafo qilish» haqidagi oyatni eslatdi. Men bu erda Robbimning roziligini izlab kelsamu, qilmoqchi bo`lgan ishimga qara. SHuni o`ylab yig`ladim, yo`limni yo`qotganimdan yig`layapman, - debdi.

Endi unga qo`shilib raqibi ham yig`lay boshlabdi va islom haq  din ekan deb kalima keltiribdi, ya`ni kalimai shahodatni aytib musulmon bo`libdi.[8]

Inson ko`ngli axloq bilan olinadi, yaxshi hulq bilan inson qalbi egallanadi. Iymonli kishi qalbi asosan Alloh roziligi niyati bilandir. Uning har bir ishi Tangriga sadoqat namunasidir. Rivoyat qilishlaricha, Toshkent shahrida bir iymonli boy kishi yashab o`tgan. U o`ta sahovatli bo`lib, muhtoj kishilardan sira yordamini ayamagan. Islom dini ruknlardan bo`lmish haj safarini amalga oshirish tadorigini ko`rib yurgan kezlar ekan. Ayoli esa boshi qorong`ilik davrida ekan. Boy uyda yo`q vaqtida ayoli nimadir so`rab qo`shnisining uyiga chiqibdi. Qo`shnisi esa juda bechorahol yashar ekan. Boyning ayoli ko`rsaki kambag`al qo`shni, er - u xotin supada o`tiribdilar, dasturxonda pishirilgan go`sht bo`lib, ular bir – birlarini zo`r berib ovqatlanishga undab, eri xotinining og`ziga, xotini esa erining og`ziga taomdan solar edilar. Boy ayol nima sabab bilan chiqqanini ham unutib, ular eyayotgan taomdan bir luqma bo`lsa ham egisi kelibdi. Lekin ular, ya`ni qo`shnilari bu ayolni dasturxonga taklif qilmabdilar. Ayol bechora tupugini yutunib, kambag`al qo`shni hovlisini tark etibdi.

Kechqurun boy kelgach, ayoli bo`lib o`tgan voqeani eriga aytibdi:

- Siz sahovat bilan ularga doimo yordam qilib kelasiz, ular esa meni dasturxonga taklif qilmadilar. Men loaqal bir luqma bo`lsada ular eyayotgan go`shtdan egim kelgan edi, – deb hafa bo`libdi.

Boy ham ayoli shikoyatidan biroz qaxrlanib, kambag`al qo`shni hovlisiga kirib boribdi va qo`shnisini bir oz koyibdi. Qo`shni boy gapini tugatishini sabr bilan kutibdi. Keyin:

- Boy ota, sizning yordam va sahovatingizdan minnatdorman. Ammo meni ziqnalikda ayblamang. Siz keyingi vaqtda bizdan xabar olmadingiz. Men esa oldingizga tilanib chiqishdan andisha qildim. Biz er – xotin bir necha kun och qoldik va noiloj hovlimizda yurgan mushukni so`yib, uning go`shtini suvda pishirib, ko`nglimiz tortmasada, zo`r bilan bir – birimizga edirib turgan vaqtimizda ayolingiz kirib keldi. endi aytingchi, qanday qilib harom luqmaga ayolingizni taklif qilshimiz mumkin?, – debdi.

Boy jaholatga berilganiga hijolat chekib, «Men hajga boraman, desamu, yon qo`shnim och o`tirsa… Bu musulmonchilikka to`g`ri kelmaydi», - deb, yo`lga atab qo`ygan mablag`ini qo`shnisiga chiqarib beribdi. O`zi esa hajga bora olmabdi.

Haj mavsumi tugab, hojilar Makka shahridan qaytishlarida, boyning

uyiga kirib, uni hojilik unvoni bilan qutlabdilar. Bu boy keyin Hoji Malik nomi bilan mashhur bo`lgan ekan.

Jamoat bo`lib namoz o`qish ham go`zal hulq va vafo timsolidir. Masjidda namozga yig`ilgan musulmonlar orasida muloqot vujudga keladi, axloq masalalarida suhbat bo`ladi, jamoat orasida har bir kishining illa - tu fazilatlari namoyon bo`ladi. Hamkorlik uchun ham kerakli kishilarni tanlab olishga imkoniyat vujudga keladi.

M.A. Jo`shon hikoya qilishicha, u bir pudratchi do`sti bilan namoz o`qish uchun masjidga kiradi. Namoz tugagach yonidagi 15 yoshli bolani gapga tutadi:

- Bolam, kimsan, qaerdansan ? – deb so`raganida, bola Arzurumdan ekanligini aytadi.

- Balli, Adapazariga nega kelding ? Ota – onang shu erdami ?

- Ota – onam Arzurumda. Ishlashga keldim deb javob beradi bola. U suhbatlashib bo`lgach, hamsuhbatlaridan bir oz uzoqlashadi. 

 M.A. Jo`shon pudratchi do`stiga: «SHu bolani ishchi qilib ol», - deydi. Do`sti sababini so`raganda, «Bu bola Arzurumdan Adapazariga kelibdi. Bu erda ota – ona, tanish – bilishi yo`q. YOsh bo`lishiga qaramay ota – onam ko`rmaydi, ustim eski – tuski demasdan namozini o`qiyapti, vafo qilyapti. Bu vafodor bola, senga undan faqat yaxshilik kelishi va.korxonada ham bemalol unga ishingni, pullaringni topshirib ketishing mumkin. Zero Allohga bo`lgan vafosini buzmayapti», - deb javob bergan ekan.[9]

Qaysiki musulmon Allohga astoydil bandalik qilsa, u hech qachon atrofdagilarga hiyonat qilmaydi. CHunki xoh ochiq, xoh yashirin qilgan ishlarining barchasidan Alloh Taolo xabardor deb tushunadi.

M.A. Jo`shon tarix kitoblaridan Usmon G`azzoliyning o`g`li O`rxon G`azzoliy qilgan vasiyatini keltiradi: «O`g`lim! Davlatingda qallob, munofiq, ibodat toatini qilmaydigan odamni ishlatma, xodim qilma, ishonma! CHunki u senga vafo qilmaydi. Agar u vafodor bo`lganda edi, Robbisiga vafo qilgan bo`lar edi. Madomiki, Robbisiga vafo qilmagan, namoz o`qimagan, pokiza, halol yurmagan, ahdida turmas ekan, senga undan hech yaxshilik kelmaydi. Allohga vafodor qullarnigina o`zingga xodim qil !».[10]

YAna shunday masalalarga e`tibor qilish kerak:

Kishi pastkashligi bemani gaplardan va so`ralmagan savollarga javob berishidan bilinadi.

Havoyi nafsni tark et, zero, u agar aqldan ustun kelgudek bo`lsa insonning yaxshi sifatlarini yomonga, halimligini xasadga, ibodatini riyoga, sahovatini isrofga, tejamkorligini esa baxllikka aylantirib yuboradi.

Ezgu ishlarning afzali – holi tang odamga yordam qilishdir. Odamlarning aybu – nuqsonlarini ko`rib, ko`rmaslikka olishlik – ulug` kishilarning odatlaridandir.

         Ibrohim ibn Umayyanadan so`rabdilar: «Qaysi odam hammadan ko`proq pushaymon -qilur?»..

Javob: «Bu dunyoda yaxshilikni bilmagan odamga yaxshilik qilgan, oxiratda esa o`z ilmidan o`zi bahra olmagan va ilmiga amal qilmagan odamlar qattiq pushaymon bo`ladilar». YOmonligidan qutilib bo`lmaydigan odam – odamlarning eng yomonidir.

Ilmning kamoli – uning tatbiqi bilan, ishning rivoji – uni qilinganligini oz sanab , yana ishlashlik bilandir. Insonning jamoli-tilning kamoli bilandir.

  Olimning darhol aytgan fikri nodonning o`ylab-o`ylab aytgan fikridan ustundir.[11]

  YOmon ishlaringni va kabih so`zlaringni nasihatgo`y do`st-u dushmaning aytmasidan oldin o`zing malomat qilib tuzatib olgin.

  O`zing birovga yaxshilik qilsang, uni yashir. Senga birov yaxshilik qilsa, uni e`lon qil.

Insonning o`zi qila olmagan ishini boshqa odam ham qila olmasa, uni malamot qilib, ustidan kulishi noloyiq sifatdir.[12]

  Toat-ibodat insonlarni qo`riqlovchi qo`rg`on bo`lsa, qanoat esa uning izzat obro`sidir.

  O`z zimmasidagi burchlarini ado etib yurishlik insonni karamli ekaniga dalolat qiladi.

  Ilm taqvosiz, yodlash fahmlashsiz, go`zallik halovatsiz korga yaramas. O`z dinini xarob qiluvchi odam, o`zining izzatu - sharafini ko`proq xaroba qiluvchi bo`lur.

  O`zining ayb -  u nuqsonlarini va gunoh - u ma`siyatlarini idrok eta olgan odam eng ziyrak va o`tkir zehnli hisoblanadi.

  Ulug` kishini mensimagan odam o`zining asli past ekanligini bildirgan bo`lur.[13]

  Bayon qilingan go`zal xulqlar hamisha hayotimizda dasturul amal bo`lishiga Alloh taolo madadkor bo`lsin.