Kimyoviy texnologiyada xom ashyo va uni boyitish usullari Исполнитель
- Скачано: 11
- Размер: 94 Kb
Kimyoviy texnologiyada xom ashyo va uni boyitish usullari
- Xom ashyo va uning turlari.
- Xom ashyoni boyitish usullari.
- Xom ashyoni boyitish va undan foydalanish.
Maqsad: Talabalarga kimyoviy texnologiyada ishlatiladigan xom ashyo turlari va ularni boyitishdan maqsad nima ekanligi, sanoatda xom ashyoning ahamiyati haqida tushuntitish.
Sanoat va unda ishlab chiqarilgan mahsulotlar mustaqillikning moddiy-texnika bazasini yaratishda muhim rol o`ynaydi. Shuning uchun ham hukumatimiz tomonidan qo`yilgan amaliy vazifalarni to`la bajarish sanoatni jadal rivojlantirishni taqozo etadi. Sanoatning rivojlanishidagi asosiy shartlaridan biri sanoatni xom ashyo bilan yetarli darajada ta`minlash, undan to`la va to`g`ri foydalanishdir.
Xom ashyo har qanday texnologik jarayonlarning asosiy elementi hisoblanib, u ishlab chiqarish texnologiyasinigina belgilamasdan, balki uning iqtisodiy samaradorligini hamda ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotning sifatini ham belgilaydi. Xom ashyo keng miqyosda iste`mol buyumlari hamda ishlab chiqarish mahsulotlari olish uchun ishlatiladigan tabiiy materiallar (birikmalar) dan iborat bo`lib, u quyidagi talablarga javob berishi kerak:
- Miqdori jihatdan yetarli bo`lishi;
- Qazib olish arzon va oson bo`lishi;
- Texnologik jarayonlar oson borishi kerak.
Ma`lumki, sanoatda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan umumiy xarajatlarning 70-80% ini jarayonda ishlatiladi.
Xom ashyo va yarim mahsulotlarning mahsulot tannarxidagi qismi
Sanoat tarmoqlarining turlari |
Xarajatlarning xom ashyo tashkil qilgan qismi, % |
Plastmassa va lok-bo`yoq mahsulotlar ishlab chiqarish |
77-79% |
Kimyoviy tolalar ishlab chiqarish |
70-80% |
Sintetik kauchuk ishlab chiqarish |
77-78% |
Shina sanoati |
86-88% |
Tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xom ashyo
Mahsulotning turi |
1 tonna tayyor mahsulot uchun sarflanadigan xom ashyo, t |
Ammiak (koks gazi asosida) |
1,7 |
Atsetilselluloza |
3,3 |
Kapron |
7,4 |
Polietilen |
3,0 |
Soda |
2,7 |
Sintetik kauchuk |
2,5-3,0 |
Fenol-formaldegid smola |
2,3 |
Fosfor |
16,5 |
Furfurol |
22,2 |
Brom |
20,0 dan ko`proq |
Xom ashyo, yarim mahsulot, yordamchi materiallarni tashkil etadi. Bularni yuqoridagi jadvaldan ko`rish mumkin.
Darhaqiqat, ko`p birikma va materiallarni ishlab chiqarish uchun juda ko`p miqdorda xom ashyo sarflanadi. Buni yuqorida berilgan jadvaldan yaqqol ko`rish mumkin.
Shuning uchun ham sanoatda xom ashyo masalasi asosiy masalalardan biridir. Lekin sanoatning xom ashyosi haddan tashqari xilma-xildir.
Bu elementlarning Yer shari bo`ylab (quruqlik, suv, atmosfera) tarqalishi bir xil emas. Yer shari og`irligining yarmiga yaqinrog`i kislorod va 26% ini kremniy, 7,45% ini alyuminiy, 4,2% ini temir, xullas 9 element Yer shari og`irligining 98% ini tashkil qiladi, 2% ini esa qolgan 93 element tashkil etadi. Hayot uchun zarur bo`lgan uglerod Yer shari og`irligining atigi 0,35% ini tashkil etadi.
Xom ashyo klassifikatsiyasi. Sanoatning xom ashyosi turli belgilarga ko`ra klassifikatsiyalanadi:
- Kelib chiqishiga ko`ra tabiiy (minerallar, o`simliklar va hayvonlar) va sun`iy (koks, sanoat gazlari, kimyoviy tolalar va h.k.);
- Agregat holatiga ko`ra qattiq (minerallar, rudalar, ko`mir, yog`och), suyuq (suv, neft, tuz eritmalari) hamda gazsimon (havo, gazlar);
- Kimyoviy tarkibiga ko`ra organik va anorganik;
- Ishlatilishiga ko`ra: ozuqabop va texnik turlarga bo`linadi.
Mineral xom ashyolar. Yer ostidan qazib olinadigan mineral birikmalar xom ashyolar deyiladi. Bunday minerallar Yer yuzida 2500 ga yetadi va bular Yer sharining turli qismlarida turli miqdorda bo`ladi.
Rus olimlari V.I.Vernadskiy, N.S.Kurnakov, A.E.Fersman va I.M.Gubkinlar yer osti mineral boyliklarini qidirib topish, qazib olish va qayta ishlash asoslarini yoritib beradi. MDH o`zidagi ko`mir, torf, fosforli va kaliyli tuzlar, osh tuzi, natriy sulfat va shu kabi boyliklarning zapasi jihatidan dunyoda birinchi o`rinlarda turadi.
Xalq xo`jaligida ishlatiladigan minerallar uch turga bo`linadi:
- Rudali;
- Rudasiz;
- Yonuvchi mineral xom ashyolar.
Bu minerallarning ko`pi qattiq holda bo`ladi. Suyuq mineral boyliklarga faqat neft hamda gaz eritmalari, gaz holdagisiga esa tabiiy gaz kiradi.
Rudali mineral xom ashyolar foydali jinslar bo`lib, metallar olish uchun asosiy manbadir. Nodir metallardan (Au, Pt, Mo) boshqa qora va rangli metallar bu rudalar tarkibida oksid (MenOm) yoki sulfid (MenSm) holida uchraydi. Ko`pincha rudali xom ashyolar tarkibida bir qancha metall: qo`rg`oshin, rux, mis sulfidlari, kumush, oltin, kalsiy va boshqa metallar aralashmasi bo`lishi mumkin. Bunday rudalar polimetall (ko`p metalli) yoki kompleks rudalar deyiladi. Polimetall rudada qaysi metal ko`proq bo`lsa, ruda shu metal nomi bilan ataladi. Lekin har qanday polimetall ruda tarkibida hamma vaqt temir sulfide (FeS) vat emir kolchedan (Fe2S2) bo`ladi. Rudalar, asosan metallurgiya sanoatining xom ashyosi hisoblanib, ulardan turli metallar olinadi. Ba`zi vaqtlarda ayrim metallic rudalar kimyo sanoatida ham ishlatiladi. Masalan, Fe2O2 va Pb3O4, TiO2 lar bo`yoq olishda ishlatiladi.