Mitoxondriya uni tuzilish funksiyasi Goldji kompleksi Исполнитель

Mitoxondriya, uni tuzilish, funksiyasi. Goldji kompleksi.

1. Mitoxondriya va uni tuzilishi
2. Mitoxondriyaning
3. Goldji kompleksi uni tuzilishi va funksiyasi

Mitoxondriyalar. Mitoxondriyalar har bir hayvon hujayralarida uchraydigan organoidlardir. Mitoxondriya nomi (yunon. mitos – ip, chondros – dona) birinchi marta 1898 yilda Benda tomonidan berilgan bo‘lsada, Flemming (1882) va Altman (1890) boshqa nom bilan bu organoidni undan ilgariroq ta’riflab bergan edilar.

Mitoxondriya shakli o‘zgaruvchan bo‘lib, ko‘pincha, ipcha yoki donacha holida ko‘rinadi. Ma’lum funksional holatlarda uning formasi o‘zgarishi mumkin. Masalan, uzun mitoxondriya bir ta­rafdan shishib yoki bir tarafidan botib tennis raketkasi shaklini olishi mumkin. Ba’zan mitoxondriyaning markaziy zonasi tiniqlashib, pufakcha tusiga kiradi.

Mitoxondriya kattaligi o‘zgaruvchan. Ko‘pincha hujayralarda bu organoidlarning eni nisbatan o‘zgarmas (0,5 mkm ga yaqin). Uzunligi esa o‘zgarib turadi (eng uzuni 7 mkm). Lekin hujayraning funksional holatiga qarab juda ingichka (0,2 mkm) va yo‘g‘on (2 mkm) tayokchasimon xillarini uchratish mumkin.

Mitoxondriya shakli va kattaligi osmotik bosimga va fiksatorning pH iga qarab o‘zgaradi. Mitoxondriya, asosan, sitoplazmada bir tekis joylashadi. Ba’zan esa bu qonda buziladi. Mi­toxondriyaning bunday joylashishi ularning funksional holatiga bog‘liq. Ular qaerda energiya ko‘proq kerak bo‘lsa o‘sha yerga to‘planadi. Masalan, diafragmaning mushak tolalarida mitoxondriyalar miofibrillalarning disklari atrofida bo‘ladi, ko‘z to‘r pardasnning tayoqcha va kolbachasimon hujayralarida esa ich­ki bo‘g‘imning bir qismiga yig‘iladi. Buyrak kanalchalari hujayralarida mitoxondriya bazal plazmatik membranada yotadi.

Hujayralardagi mitoxondriyalarning sonini aniq aytish qiyin. Ularning miqdori hujayra tipiga va funksional holatiga bog‘liq, jigarda 30–35%, buyrakda 20% oqsil mitoxondriyaga to‘g‘ri keladi. Jigar gomogenatining 1 grammiga 8,7 • 10¹⁰ mito­xondriya to‘g‘ri keladi. Sog‘ jigar hujayrasi 2500 mitoxondriya, regeneratsiya bo‘layotgan jigar hujayralarida va jigar o‘smalari hujayralarida ularning soni kam. Elektron mikroskopik tadqiqotlar mitoxondriyaning ikki qobiq bilan o‘ralganligini ko‘rsatadi. Tashqi membrananing qalinligi taxminan 6 nm bo‘lib, shu organoidning o‘tkazuvchanlik xususiyatini belgilasa kerak. Ichki tarafda yotuvchi ichki mitoxondrial membrana tashqarisidagidan farqli o‘laroq, tekis bo‘lmay, o‘simta (krista)lar hosil qiladi. Bu membrananing ham qalinligi taxminan 6 nm. Ichki membranalar orasidagi bo‘shliq mayda donador moddalar bilan to‘lgan bo‘lib, matriks deb ataladi. Mito­xondriya matriksida elektron zich (to‘q) granulalar bo‘lib, ularning zichligi Sa^{+ +} va Mg⁺⁺ ionlariga bog‘liq.

Mitoxondriya kristalari organoid matriksini butunlay ajratmaydi va shuning uchun ham matriks yaxlit bo‘ladi. Mitoxondriya membranalari murakkab tuzilishga ega bo‘lib, ikkita tashki elektron zich (to‘q) qavatlardan va o‘rta och qavatdan tuzilgan. Har xil tipdagi hujayralarda kristalar soni turlicha. Buyrak hujayralarida, skelet va yurak mushagida kristalar soni ko‘p va zich joylashgan. Jigar hujayralarnda, spermatidlarda esa kam va siyrak. Bir tipdagi hujayralarda ham  mitoxondriya kristalarining soni har xil bo‘lishi mumkin. So‘nggi vaqtlarda mitoxondriyalar ichki membranasida zamburug‘simon yana bir nozik komponent topilgan bo‘lib, u dumaloq zarracha (diametri 6–10 nm) va krista bilan tutashuvchi oyoqchadan (uzunligi 3–5 nm) iborat. Bunday «Elementar tanachalar» har xil tipdagi hujayra mitoxondriyalarida topilgan. Taxmin bo‘yicha ana shu zamburug‘simon strukturalarda ATF sintezi bilan bog‘liq bo‘lgan fermentlar joylashgan. Mi­toxondriya ximiyaviy tarkibining asosiy qismi proteindan (quruq og‘irligining 65–70%), yog‘dan (quruq og‘irligining 23– 30%) iborat bo‘lib, fosfolipid, DNK, RNK, noorganik kationlar K⁺, Mg⁺, G‘e⁺⁺, Sa⁺⁺ va boshqa moddalar mavjud. Mitoxon­driya asosiy funksiyasi ADF va noorganik fosfatdan ATF hosil qilishi hamda Krebs sikli oralik moddalarining aerob yo‘l bilan oksidlanishini ta’minlashdir. ATF makroergik bog‘larning energiyasi mexanik (mushaklarda), elektrik (bosh miya hujayralarida, nerv hujayralari o‘simtalarida, retseptorlarda va baliqning elektr organida), yorug‘lik osmotik energiyalarga aylanishi mumkin.

Mitoxondriya uzoq hayot kechirmaydi. Mitoxondriyaning biologik yarim hayot (bor mitoxondriya yarmining yangilanishi) davri ko‘p hujayralarda 9,6–10,3 kunga teng (buyrak hujayrasida esa 12,4 kun). Mitoxondriya kurtak otish yo‘li bilan yoki ko‘ndalangiga ikkiga bo‘linishi natijasida ko‘payadi. Mitoxondriyaning o‘sishi va bo‘linishi davrida mitoxondriya ichidagi sintetik protsesslar mitoxondriya lipoproteid membranasini va asosiy fermentlarini hosil qiladi, ba’zi bir enzimlar esa (masalan, sitoxrom S) ribosomalarda sintez bo‘lib mitoxondriyalarga keltiriladi.

Hujayraning funksional aktivligi oshsa, masalan, buyrakning kompensator gipertrofiyasida, mitoxondriya yiriklashadi va matriksni zich joylashgan kristalar to‘ldirib turadi. Oxirgi yillarda o‘tkazilayotgan tadqiqotlar mitoxondriyalarning har xil ta’sirlarga  nospesifik ravishda bir xil shishish bilan javob berishini ko‘rsatdi. Bunda mitoxondriya kengayadi, kristalar kattalashadi va kamayadi. Mitoxondriyaning ultramikroskopik tuzilishi, hajmi, oksidlanish fermentlarining aktivligi o‘rganilganda mitoxondriya shishishi natijasida nafas olish fermentlarining o‘zgarishi, ya’ni mitoxondriya shishishiga sababchi faktorlar mitoxondriyaning oksidlanish-qaytarilish fermentlarining aktivligini susaytirib yuborishi qayd qilingan.

Mitoxondriya yuqori effektli ishni ta’minlovchi organoid bo‘lib, struktura va funksiyaning birligini ko‘rsatuvchi juda ajoyib tuzilmaning timsolidir.