Sotsiologiyaning paydo bo’lishi va rivojlanishi Исполнитель

Sotsiologiyaning paydo bo’lishi va rivojlanishi

1. Andik dunyo sotsiologik qarashlar.
2. SHarq mutafakkirlarining sotsiologik qarashlari.
3. G’arbiy yevropa sotsiologik maktablari
4. XX asr sotsiologiyasi

Sotsiologiyani fan sifatida tasavvur etish uchun eng avvalo uning vujudga kelishi va tarixiy rivojlanish bosqichlarini o’rganish muhim ahamiyatga egadir. Ijtimoiy hayot rivojlanishi qonuniyatlarini o’rganishga qaratilgan ta’limotlar, qarashlar eramizdan avvalgi IV asrdayoq yunon faylasuflari Aflotun (eramizdan avvalgi 427-347 yil) ning “Qonunlar ”, “Davlat to’g’risida”, Arastu (eramizdan avvalgi 384-322 yil) ning “ Siyosat to’g’risida”,  “Metafizika”, “Etika”, Protagorning (eramizdan avvalgi 490-420 yil) “Haqiqat” kabi asarlarida yoritilgan.

 Markaziy Osiyoning mutfakkirlari bo’lmish Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzo kabi ulug’ allomalar o’z davri ijtimoiy hayotning turli sohalarini ilmiy asosda tadqiq qilganlar va o’zlarinig ijtimoiy qarashlarini asarlarida yozib qoldirganlar.

Abu Nasr Farobiy o’zining “Fozil shahar ahli qarashlari haqida kitob”, “Siyosat al – madaniya” kabi asarlarida oliyjanob jamiyat, adolatli tuzum, odil hukmdorlar haqida o’z fikr va mulohazalarini bayon qilgan. U o’zi yashagan davrning ijtimoiy tizimini, uning ziddiyatlari va bu ziddiyatlarning kelib chiqishidagi muammolarni nazariy jihatdan tahlil qilishga uringan.

Davlat va jamiyat masalalarida davlatni ijtimoiy tizimni boshqaruvchi tashkilot deb, uni muvaffaqiyatli boshqarish esa ko’p jihatdan davlat boshlig’i, hokimning xarakteriga, fazilatlariga bog’liq deb bilgan. “Fozil shahrining birinchi boshlig’i”, deb ta’kidlaydi Farobiy, - shu shahar aholisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bo’lib, u tabiatan o’n ikkita hislat fazilatni o’zida birlashtirgan bo’lishi zarur:

1. Hokimning 4 muchali sog’lom bo’lib, o’ziga yuklangan vazifalarni oson bajarilishi lozim;
2. Nozik farosatli, xotirasi yaxshi, zehnli, fikrini ravshan tushuntira oladigan bilim, ma’rifatga havasli bo’lishi shart;
3. Taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat bo’lmasligi, o’zini tiya oladigan bo’lishi va haqiqatni sevadigan, yolg’on va yolg’onchilarni yomon ko’radigan, oliyhimmat bo’lishi, oliy ishlarga intilishi zarur;
4. Mol – dunyo ketidan quvmaydigan;
5. Tabiatan adolatparvar, iste’dod va jabr-zulmni yomon ko’ruvchi, sabotli, jur’atli, jasur bo’lishi, qo’rqoqlik va xadiksirashlarga yo’l qo’ymasligi kabi xislatlar kiradi.

“Madaniy jamiyat va madaniy shahar shunday bo’ladiki, shu mamlakatning aholisidan bo’lgan har bir odam kasb - hunarda ozod, hammaga baravar bo’ladi, kishilar o’rtasida farq bo’lmaydi, har kim o’zi ozod bo’ladilar” - kabi fikrlari Farobiyning jamiyat hayotini chuqur tahlil qilganligidan dalolat beradi.

Abu Rayhon Beruniy o’zining “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Minerologiya”, “Hindiston” asarlarida ijtimoiy hayot masalalarini yoritgan.

“Mineralogiya” asarining muqaddimasida inson va uning ijtimoiy adolat to’g’risidagi qimmatli fikrlarni bayon etgan.

Beruniy o’z davrining etnosotsiologi ham edi. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida turli xalqlar: forslar, yunonlar, yahudiylar, xristian molikiylar va xristian nasturiylar, majusiylar, sobitlar, budparast arablar, musulmon arablar, turklar to’g’risida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan.

Zahriddin Muhammad Bobur ham “Boburnoma” asarida o’z davri ijtimoiy hayoti voqeligini, inson shaxsi xususiyatlarini, yaxshi va yomon tomonlarini, Andijondan – Hindistonga qadar bo’lgan ulkan hududida yashagan xalqlarning ijtimoiy jihatlarini shaxsiy kuzatishlari, ilmiy tadqiqotlari asosida o’rgangan va yozib qoldirgan.

YUqorida nomlari zikr etilgan buyuk mutafakkirlar yashagan davrda sotsiologiya hali mustaqil fan sifatida shakllanmagan edi. Ularning ijtimoiy hayot jarayonlari to’g’risidagi ilmiy tadqiqotlari natijalari esa ijtimoiy – falsafiy qarashlar tarzida namoyon bo’lgan.

O.Kont tomonidan 1839 yilda “Pozitiv falsafa kursi” asarining uchinchi tomi nashr etilganligi natijasida, birinchi marotoba u jamiyatni ilmiy asosda o’rganish sifatida sotsiologiya terminini qo’lladi va bu sotsiologiyaning shakllanishi va rivojlanishiga olib keldi.

O.Kont tomonidan ta’riflangan insonning intelektual rivojlanishining uchta izchillik bosqichi: teologiyaga oid, metafizik va pozitivik haqidagi qonuni ushbu savolga javob berish uchun imkon beradi.