Xarakter aksentuasiyasi va uning tiplari Исполнитель

Xarakter aksentuasiyasi va uning tiplari

1. Xarakter aksentuasiyasi va uning tiplari hakida tushuncha.
2. Xarakter aksentuasiyasi.
3. Xarakter tiplari.
4. Aksentuasiya tiplari xususiyatlari.

Tayanch iboralar:

xarakter aksentuasiyasi va tiplari, emansipasiya, xobbi, reaksiyalari va uning xususiyatlari. tarbiyaga individual yondoshish, tarbiyasi kiyin o’smirni kayta tarbiyalash, mexnatni mazmunini akd bilan boyitish. o’smirlikning utish davri. usmirlik davridagi deviant (ogish) xulk-atvor. deviant xulk-atvor mexanizmalari.

Ma’lumki keyingi yillarda rivojlangan mamlakatlarda usmirlar orasida uydan ketib kolish. ya’ni daydilik ommaviy tarzda ro’y bermokda. Shu bilan birga sosial hattixarakatlar, agressivlik, beshafkatlik. alkogolizm muammolari ko’rina boshlandi. Zero, oilada, o’kuv guruxida. ishlab chikarishda, urtoklar doirasida, «kiyin» xarakterli shaxs uchrasa, bu holat kanday oqibatlarga olib kelishi xammaga ayon. Psixologlarning aniklashicha, xarakterning yangi sifatlari yuzaga kelish va kiyinchilik ularning mustahkamlanishi real vaziyatni takozo etadi. Shuning uchun hatti-harakat odatni, odat esa xarakterni va xarakter takdirni yaratadi, degan fikr mavjud. Xarakter kandaydir turgun va o’zgarmas narsa emas. O’smirlik yeshida xarakterning xususiyatlari odatda «jiddiylashish», «boshqacha bo’lib kolish» tarzida ko’rinadiki, bu hol ijtimoiy omillardan, ya’ni atrofdagilarga nisbatning murakkablashuvidan, jinsiy yetilish asosida o’zgarishlarlan kelib chikadi. Xarakterdagi o’zgarishlarni yetarlicha xisobga olmaslik ziddiyatli va nizoli munosabatlarni vujudga keltiradi. Shaxsning xarakteri jismoniy yetuklik darajasiga yetgandan so’ng xam shakllanishda davom etadi. Birok shaxs xarakterining negizi o’smirlik yoshidan tarkib topadi. Ayni shu davrda uning xarakterida aksentuasiya tiplari xususiyatlari, jumladan emonsipasiya reaksiyasi tengkurlari bilan chukurlanshsh reaksiyasi, ishtiyoq reaksiyasi (xobbi- reaksiya) va seksual mayl shakllanishidagi reaksiyalar ustuvorlik kiladi.

Odatda aksentuasiya xarakterning shakllanish davrida rivojlanib, yosh ulgayishi bilan «silliklashib» boradi. Aksentuasiya xarakter xususiyatlari har doim xam ifodalanmasdan balki ayrim vaziyatlarda, ma’lum shart-sharoitlarda yuzaga chikishi mumkin. Odatdagi sharoitda ifodalanmaydi, chunki unda ijtimoiy adaptasiya yo umuman bo’lmaydi yoki kiska vakt muddatli bo’ladi. Xarakter aksentuasiyasining tiplari kisman psixopatiya tiplariga o’xshash ammo ularni bir-biridan ajratib turuvchi muhim belgilari xam bor. Psixopatiyada dekompensasiv, o’tkir affektiv va psixopatik reaksiyalar, ijtimoiy dezadaptasiya xoxlagan ruxiy jaroxat turli kiyin vaziyatlarga, xar xil sabablarga hattoki sezilmas asoslarga nisbatan paydo bo’ladi.

Aksentuasiyalarda «buzilish»lar faqat ma’lum turdagi ruxiy shikastlanishlarda, ayrim kiyin vaziyatlarda, xususan ushbu tipning «eng kam karshilik kiluvchi joyiga», ya’ni «kuchsiz zvenosiga» karatilganda yuzaga chikadi. Yoinki, xar bir atentuasiya tipini o’ziga xos «zaif joyi» mavjud yukoridagi fikrlar asosida xarakter aksentuasiyasiga kuyidagicha ta’rif berish mumkin.

Xarakter aksentuasiyasi - bu me’yorning eng oxirgi varianti bulib, bunda xarakterning aloxida belgilari juda kuchayib ketadi. Buning natijasida ma’lum turdagi psixogen ta’sirlarga nisbatan «tanlovchi zaiflik» yuzaga chikadi. Boshkacha psixogen ta’sirlarga yaxshi va xatto yukori chidamlik saklanib koladi. Xarakter aksentuasiyasi me’yorining eng so’ngisiga qarab, xarakter aksentuasiyasining ikki darajasi ajratiladi:  aniklik va yashirin (A.Ye.Lichko, L.A.Aleksandrov, 1973).

Anik aksentuasiya - me’yorning eng sunggi variantiga tegishli. U doimiy bo’lgan ma’lum bir xarakter tipi belgilarini aks etishi bilan ifodatanadi. Aksentuasiyaning bu darajasi o’smirning yakinlaridan to’plagan ma’lumot tengdoshlari orasidagi kuzatish. diagnostik so’roknoma  aniklanadi. Ammo ma’lum tip belgilarining ifodalanganligi ijtimoiy adaptasiyaga tusik bo’la olmaydi. O’smir yosh davrida xarakter xususiyatlari utkirlashadi, karshiligi eng kam bulgan xususiyat sifatida yo’nalgan psixogen omillar ta’sirida adaptasiyaning vaktincha buzilishi xulk-atvorda «og’ishlar» bo’lishi mumkin. Lekin keyinchalik kompensasiya kilinib, odatda adaptasiyaga xalal bermaydi.

Yashirin aksentuasiya - bu me’yorning eng oxirgi varianta emas, balki me’yorning odatdagi variantiga tegishlidir. Odatdagi o’rganilgan sharoitda ma’lum bir xarakter tipi kuchsiz yoki umuman ifodalanmagan bo’ladi. Hatto uzok vakt davomida o’smir kuzatilganda xam har tomonlama o’zaro munosobatlarda xam uning tarjimayi holi bilan tanilganda xam xarakterning ma’lum tapini aytish kiyindir. Ammo ushbu tip oyelgilari «eng kam karshilik ko’rsatuvchi joyga» yukori talablar ko’yilgan vaziyat va ruxiy shikastlar ta’siri ostida kutilmaganda yorkin yuzaga chiqishi kuzatiladi. Bu ikki aksentuasiya darajasi turli omillar ta’sirida bir-biriga o’tib turishi mumkin: Bu omillar ichida oila tarbiyasining xususiyatlari. ijtimoiy muhit, kasbiy faoliyat. jismonan soglik muxim rol o’ynaydi.

A.Ye.Lichko 2 ta aksentuasiya tipini ajratadi. Bundan tashkari 14 aralash variantlarini ko’rsatadi. Har bir tipni aniklashda fakat xarakterologik xususiyatlar emas, balki klinik belgilar, jumladan nevropatiya, markaziy asab tizimining anorganik shikastlanishi, fazasi affektiv buzilishlari xam kuzatiladi. A.Ye.Lichko xam aksentuasiya xarakterning vaktincha o’zgarishi degan fikrda qoladi. Shu bilan birga ulardan ayrimlari psixik kasalliklarga utadi yoki butun umr saklanishini kayd etadi. Aksentuasiyaning kelib chikishida notugri tarbiyaning o’rni aloxida ta’kidlanadi. Xarakter aksentuasiyasi tiplari kuyidagilardan iborat:

Gireptim-tip - bolaligidanok sho’x, to’polonchi, mustakil, jasur, o’ta eksravert unda kattalarga nisbatan distansiya xissi yetishmaydi. Doimo liderlikka da’vogar, tavakkalchilikni yoktiradi. Garchi yaxshi qobiliyat egasi bo’lsalarda xafasizliklari, tez chalgishlari, intizomsizliklari sababli notekis o’qishadi. Ularda odatda ko’tarinki kayfiyat o’z kobiliyat va imkoniyatlariga ortiqcha baho berish, lekin konun va koidalarga yengil qarash hollari uchraidi.

Sikloid tip - bolaligida tengdoshlaridan fark qilmaydi. Pubertat davriga kelib subdopressiv faza paydo bo’lishi mumkin. Natijada kuchsiz, biror ishga kul urgisi kelmasligi tufayli o’kishda xam kiynala boshlaydilar. Jamoat ishlaridan bosh tortadilar, yolgizlikni afzal ko’radilar. Agar bu vaktda jiddiy jazolar, obro’sini to’kishlar yuzaga kelsa, o’tkir affektiv reaksiya, sunisidal urinishlar xam goxo uchraydi. Lekin ko’tarilish fazasida o’zlarini gipertim tipi kabi tutadilar. Qiziqishlar beqaror. Delinkventlik (qonunbuzarlikka mayillik), uydan kochish ularga xos emas.

Labil-sikolid - Oraliq tip bo’lib, ularda ko’tarilish va tushish fazalari kiska, turli davrda yaxshi va yomon kayfiyat fazasi urin almashi bilan tavsiflanadi.

Labil tip- asosiy belgisi sezilmas sabablarga kura kayfiyat tez-tez va sekin o’zgaradi. Bu tipning «Zaif zvenosi» emosional ahamiyatli bo’lgan shaxslar tomonidan inkor kilinishi va yaqinlarini yo’kotishdir. Vaziyatga karab kayfiyat keskin uzgaradi.

Astenonevrotik tip - (psixopologiya xastalik) bolaligida kupincha nevropatiya belgilari ko’zga tashlanadi. Jumladan, yomon uyqu va ishtaha, injiklik. ko’rkoklik, yiglokilik, duduklanishi, tungi enurez va xokazo.