Suvni tozalash usullari Исполнитель

Suvni tozalash usullari

1. Sanoatning oqava suvlari va ularni tozalash.
2. Kimyoviy usulda tozalash.
3. Biologik va biokimyoviy tozalash usullari.

Maqsad: Talabalarga oqava suvlar tarkibi, ularning yer usti suv va yer osti suvlariga ta’siri haqida tushuncha berish, tozalashning ahamiyatini tushuntirish bilan suv va suv havzalarini muhofaza qilishga ularda ma’sulliyatni his qilish tuyg’ularini uyg’otish.

Aholining dunyo miqyosida yidan-yil ortib borishi yangidan-yangi, ilgari bo’lmagan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana shunday dolzarb muammolardan yana biri ichimlik suv masalasidir. Masalaga yuzaki qaraganda sayyoramizda suv behisob cheksiz-chegarasizdek bo’lib ko’rinadi. Lekin, aslida unday emas. Agar jahondagi barcha suv zahiralari 1.500 million kub km bo’lsa, uning 94 foizi okean, dengiz suvlaridir. Suv zahiralarining faqat 6 foizi esa yer osti suvlari va muzliklaridir. Jahondagi ichishga yaroqli suvlar esa barcha suv zahiralarining faqat 0,0221 foizini tashkil etadi, ko’rinib turganidek, ichimlik suv masalasi dunyodagi eng og’ir muammolardan biri sifatida kun tartibida turibdi.

Suv zahiralarining, jumladan yer usti va yer osti suvlarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi O’zbekiston uchun ham katta tashvish tug’dirmoqda.

Hududimizdagi daryolar, kanallar, suv omborlari va hatto yer osti suvlari ham inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. “Sug’oriladigan hududlarda suv tabiatning bebaho in’omidir. Butun hayot suv bilan bog’liq. Zotan suv tugagan joyda hayot ham tugaydi. Shunday bo’lsada Markaziy Osiyoda suv zahiralari juda cheklangan. Yiliga 78 kub kilometr suv keltiradigan Amudaryo va 36 kub kilometr keltiradigan Sirdaryo asosiy suv manbalaridir”.

Suv zahiralarining kamayib ketishi va havzalardagi suvning sifati tobora yomonlashib borishiga mintaqamizda 60-yillardan boshlab yangi yerlarning keng ko’lamda o’zlashtirilishi, sanoat, chorvachilik komplekslarining rivojlantirilishi, kollektor zovur tizimlari qurilishi hamda urbanizatsiya kuchayishi o’zining salbiy ta’sirini o’tkazdi.

O’zbekiston hududini kesib o’tuvchi eng katta suv artereyalari bo’lmish Sirdaryo va Amudaryo hamda ularning irmoqlari O’zbekistondan tashqarida boshlanadi. Norin, Qoradryo, So’x, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo O’zbekistonning yirik daryolari hisoblanadi. Ularning ko’pchiligi faqat o’rta va quyi oqimda yig’ish maydonida 38 kub kilometr suv to’planadi. Uning faqat 10% O’zbekiston hududiga to’g’ri keladi. Amudaryoning suv yig’ish maydonidan to’plangan 78 kub kilometr suvning esa faqat 8 foizi O’zbekistonga tegishli.

O’rta Osiyodagi muzliklarning asosiy qismi O’zbekiston hududidan tashqarida joylashgan. O’zbekistondagi daryolarga suv beruvchi muzliklarda sifatli tabiiy suvning katta zahirasi mavjud. Daryolarning to’linsuv davri suv manbaining turi va suv yig’ish havzasining balandligiga qarab bahor yoki yozda kichikroq daryolarda 1-2 oy, yirik daryolarda 3-4 oy muddatda davom etadi. Bu davrda daryolarda yillik suv hajmining 70-95% oqib o’tadi. Ba’zi yillari daryolar yom’gir suvi hisobiga bo’ladi. Yog’in bug’lanishiga nisbatan ko’p bo’lgan tog’ cho’qqilarida muzliklar vujudga kelgan. Piskom daryosi havzasidan muzlikning quyi chegarasi hiyla pastda. Bunday muzliklarning daryolarga suv yig’ilishida ishtiroki katta. Daryolar tog’lardan tekislikka chiqqach suvi sug’orishga olinishi, ekinzorlardan qayta daryolarga kelib qo’yilishi va suv omborlari vositasida tartibga solib turilishi natijasida ularning tabiiy yo’nalishi o’zgaradi. Aksariyat daryolar suvning loyqaligi o’rtacha 200-500 g/kubni tashkil qiladi.

Baland tog’ tepaliklaridagi kichik daryolarning suvida aralashmalar nihoyatda kam. Chirchiqning Chiralma irmog’ida loyqa miqdori 3000 g/kub yetadi. Farg’ona vodiysiga Oloy va Turkiston tog’ tizmalaridan oqib tushuvchi daryolar suvi loyqaligi tog’ tepalarida 50-300g/kub, quyi zonalarda 1000-1500 g/kub. Sel oqimlarida esa loyqa 200 kg/kub yetadi. Keyingi paytlarda ichki suv havzalari, dengiz va okeanlarning ifloslanishi insoniyatni tashvishga solmoqda. Chunki, suvlarning ifloslanishi oqibatida tabiiy muhit ham zarar ko’rdi. Ifloslangan yerlarda baliqlar, turli xil qush va hayvonlar bilan bir qatorda o’simliklar ham zararlandi. Masalan, Italiyadagi Po daryosiga 2000 dan ortiq korxona o’z chiqindilarini oqizadi. Daryo suvi esa Adriatika dengiziga quyilib, uni zaharlamoqda.

Suv havzalari quyidagicha ifloslanadi: suvda har xil zararli moddalar to’planib suvning fizik xossalari va kimyoviy tarkibi o’zgaradi. Organik va mineral qo’shilmalar miqdori ortadi. Zaharli birikmalar paydo bo’ladi. Suv tarkibida kislorod kamayadi. Bakteriyaning turlari va miqdori o’zgaradi va yuqumli kasalliklar tarqatuvchi bakteriyalar paydo bo’ladi.

Suv yana sanoat va kommunal xo’jaliklardan chiqqan oqava suvlar, neft, radiaktiv moddalar va boshqalar bilan ifloslanadi.

Rivojlangan davlatlarning sanoatida ishlatiladigan toza suvlar kommunal maishiy xo’jaliklarga sarflanadigan suvlardan bir necha barobar ko’pdir. Chiqindi suvlar insonni ichimlik suv bilan ta’minlashda yaroqsiz hisoblanadi. Chunki zaharli moddalar bilan to’yingan suv inson salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Turli yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Keyingi vaqtda shifokorlar poliomielit, sariq va sil kasalliklar mikroblarining suv orqali tarqalishini aniqladilar.

Kimyo sanoatida sintetik yo’l bilan ishlab chiqariladigan bo’yoq, portlovchi modda va turli xil dori-darmon kauchuk sun’iy tola va boshqalar toza suvni ko’p miqdorda talab qiladi. Oqibatda bunday ishlab chiqarish manbalaridan chiqqan iflos suvlar tarkibida tabiatda uchramaydigan zararli moddalr ham uchraydi.

Suv shaxtalarda ko’mir olishda ham ishlatiladi. Ko’mir qatlamlari oralig’idagi tog’ jinslarining tarkibiga qarab suv turli moddalarga to’yinadi. Ba’zan shaxtalar gurunt suvidan to’lib qoladi. Natijada ish jarayoniga katta zarar yetkazadi. Bunday hollarda shaxtalardagi iflos suvlar kuchli nasoslar yordamida turli suv havzalariga chiqarib tashlanadi.

Qora va rangli metallurgiya, kimyo, qog’oz, neftni qayta ishlash, tog’-kon sanoati chiqindilari va qishloq xo’jaligi sababli yer yuzasidagi suvlar ifloslanmoqda.