Kompleks birikmalar Исполнитель

1. Koordinatsion birikmalar haqida umumiy ma’lumot va ularning ta’riflanishi.
2. A.Vernerning koordinatsion nazariyasi.
3. Koordinatsion birikma hosil qiluvchilar va ligandlar.
4. Koordinatsion birikma xillari.

Kompleks (yoki koordinasion) birikmalar sinfi,  anorganik birikmalarning eng  muhim birikmalari hisoblanadi.  Bu sinfga ulkan miqdordagi moddalar kiradi, ularning orasida juda qadimdan ma’lum bo’lgan (masalan: metall  ionlarining gidratlari va ammiakatlari), va juda yaqinda olingan (masalan: ishqoriy metallar ionlarning  makrosiklik komplekslari ularga kraunefirlar deyiladi).

Ko’pchilik kompleks birikmalar biokimyoda juda muhim  rol o’ynaydi (gemoglobin, xlorofill, katta sondagi fermentlar, vitaminlar), kimyoviy texnologiyada (metallarning komleksonatlari, oksidlanish va polimerlanish jarayonlarida kompleks-katalizatorlar) ham katta ahamiyatga ega.  Koordinasion birikmalar orasida tarkibi bo’yicha  juda oddiylari: ammoniy ioni NH4+,  kadmiy xlorid kompleksi CdCl₄^2- va akazolar, ammo juda murakkablari,  tarkibiga  yuzlab  va  minglab atomlarni  tutganlari   ham  bor.  Hozir kompleks birikmalar kimyosi-anorganik kimyoning eng rivojlanayotgan  sohasidir.  Har  yiliga dunyo  bo’yicha yuzlab,  minglab yangi kompleks birikmalar sintez qilinadi va tadqiqot qilinadi. Kimyogar «komplekschilar» arsenalida ulkan  kompleks  hosil   qilinuvchilar  va «ligandlar» to’plami mavjud bo’lib, ular kombinirlab turli xildagi xossalari keng chegarada o’zgaruvchi komplekslarni olish mumkin. Shuning uchun yo’naltirilgan sintez  hamda xassalarini, tuzilishini  tadqiqot qilish, kompleks birikmalarini ishlatilishini  yangi   sohalarini aniqlash - eng muhim  ilmiy va xalq xo’jaligi vazifasidir.  Berilgan xossaga ega  bo’lgan   yangi kompleks birikmalarni sintez qilishni amalga oshirish, faqat nazariy koordinasion kimyo asoslariga suyanib, kompleks birikmalarning xossasi va tuzilishini bilgan taqdirdagina olinadi. Kompleks birikmalar kimyosining rivojlanish tarixi 150 yildan  ko’proq  vaqtga  ega. «Comrlex»- murakkab ma’noni anglatadi. Juda qadim zamonlarda, bir qancha birikmalar o’zaro birlashib  mustaqil  mavjud  bo’la  oladigan moddalar hosil bo’lishi ko’rsatilgan edi.

Masalan: mis sulfat tuzi va ammiak alohida - alohida xoxlagancha vaqt tura olishi mumkin. Shu bilan birga ularning birikishidan yangi kompleks birikma-[Cu(NH₃)₄SO₄,  eritmada Cu²⁺.ag ioni aniqlanmaydigan modda hosil bo’ladi. Mis ammiakati kompleksi eritmasiga ishqor qo’shilganda Cu(OH)₂ cho’kmasi  hosil  bo’lishi  kuzatilmaydi, chunki muvozanat kuchli darajada chapga siljigan:

         [Cu(NH₃)₄]SO4 + 2NaOH,  Cu(OH)₂ + Na₂SO₄ + 3NH₃

Birikmalarning bir  - biri bilan birikishi va ularning mavjud bo’lishlari to’g’risidagi ma’lumotlarning to’planishi, bunday  xodisalarni sistemalashtirish zarurligiga olib keldi.

Birinchi va  yuqori  tartibli  birikmalar  deb nomlangan  hamma anorganik birikmalar uchun klassifikasiyalanish qabul  qilindi.

Moddalardagi elementlarning oksidlanish darajalari valentliklariga muvofiq keladigan,  strukturalari  bo’yicha oddiy binar (H₂O, SO₃,  NaCl, PCl₃, CO₂...) birikmalarga birinchi tartibli birikmalar deyiladi.